Kilka miesięcy temu napisaliśmy artykuł o pruskiej historii Zakładu Psychiatrycznego w Owińskach. Dzisiaj chcemy przedstawić losy placówki w II Rzeczpospolitej. Robimy to z przyjemnością tym większą, iż wiele wskazuje na to, że poszpitalne zabudowania dostały wreszcie szansę na drugie życie.

Ostatnim niemieckim dyrektorem Zakładu Psychiatrycznego w Owińskach był dr A. Werner, a w  roku 1918 przebywało w szpitalu niecałe 400 osób. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Zakład podporządkowany został samorządowi województwa poznańskiego, przy czym merytorycznie i finansowo podlegał Starostwu Krajowemu w Poznaniu. Jego oficjalna nazwa brzmiała: Zakład Psychiatryczny Poznańskiego Samorządu Wojewódzkiego. Pierwszym polskim dyrektorem placówki został dr. S. Wietrzyński, który funkcję tę pełnił przez niespełna dwa lata. Potem na czele szpitala stanął dr Stanisław Górny, który szefował mu przez następnych 14 lat.

Zakład Psychiatryczny Poznańskiego Samorządu Wojewódzkiego, tzw. nowy Zakład. Źródło: archiwum Gminnej Biblioteki Publicznej w Czerwonaku

W tym miejscu warto nieco szerzej opowiedzieć o doktorze Górnym, postaci  niezwykle ważnej dla dziejów owińskiej placówki. Stanisław Górny urodził się w 1885 roku w Murowanej Goślinie, w rodzinie lekarskiej. Kiedy miał 15 lat rodzice przeprowadzili się do Poznania. Tam przyszły lekarz ukończył renomowane gimnazjum Marii Magdaleny, a następnie  podjął studia medyczne  na niemieckich uczelniach w Gryfii, Berlinie i Lipsku. Praktykę lekarską odbył w zakładzie psychiatrycznym w Dziekance pod Gnieznem. Następnie, w latach 1912-1914, pracował w prywatnym zakładzie psychiatrycznym w Kowanówku koło Obornik. W czasie I wojny światowej został powołany do wojska i w randze kapitana, a potem majora pracował najpierw w Garnizonowym Szpitalu Wojskowym w Poznaniu, później zaś w niemieckim garnizonie w Warszawie. Po zakończeniu działań wojennych powrócił do Kowanówka. W 1921 roku Starostwo Krajowe mianowało go dyrektorem Zakładu Psychiatrycznego w Owińskach. Jako dyrektor  Stanisław Górny cechował się oszczędnością i gospodarnością. Był przy tym sumienny i dokładny. Jako dobry psycholog codziennie przez wiele godzin życzliwie rozmawiał z chorymi. W zarządzanym przez niego szpitalu nie wolno było używać słowa „wariat”, ponieważ wszyscy przebywający tam pacjenci byli dla niego ludźmi, którym należał się szacunek i troska. W opinii nadzorującego szpital Starostwa, doktor Górny prowadził placówkę w Owińskach w sposób wzorowy. W roku 1919 w szpitalu przebywało nadal około 400 chorych, w 1924 roku 559 i z roku na rok ich liczba rosła, aby pod koniec lat 30. zbliżyć się do tysiąca. Oprócz oddziałów dla dorosłych w Zakładzie znajdowała się także szkoła i przedszkole dla dzieci „upośledzonych umysłowo”. Zakład Psychiatryczny był największym miejscowym pracodawcą nierolniczym. Opiekę nad pensjonariuszami sprawowało kilku lekarzy i około 100 pielęgniarek i pielęgniarzy. Zakład zatrudniał również nauczyciela, rzemieślników oraz kilkunastu pracowników administracji. Posługę duszpasterską zapewniali ksiądz katolicki z parafii w Owińskach oraz pastor z parafii ewangelickiej w Murowanej Goślinie. Doktor Stanisław Górny zmarł 5 czerwca 1935 roku w szpitalu sióstr elżbietanek w Poznaniu. Pochowany jest na poznańskim Świerczewie. Kolejnym dyrektorem Zakładu został  doktor Stanisław Węcewicz, który piastował swoją funkcję do wybuchu II wojny światowej. W tym czasie głównym lekarzem był neurolog i psychiatra prof. Marcin Zieliński. Powstały wtedy plany, aby szpital przekształcić w ośrodek naukowo leczniczy. We współpracy z Wydziałem Lekarskim Uniwersytetu Poznańskiego stworzono dwa oddziały kliniczne dla kobiet i mężczyzn oraz oddział obserwacyjny dla zaburzonych psychicznie recydywistów, skazanych przez sądy. W czerwcu 1938 roku w Owińskach dla upamiętnienia 100. rocznicy istnienia Zakładu zorganizowano ogólnopolski zjazd psychiatrów oraz uroczystości rocznicowe. Zaproszonym z reszty kraju gościom organizatorzy zwracali uwagę, że „pojazdy samochodowe w Poznaniu nie używają sygnałów dźwiękowych. Przez jezdnię wolno przechodzić tylko w miejscach oznaczonych”. 4 czerwca obrady zjazdu toczyły się w sali Collegium Medicum w Poznaniu. Następnego dnia odbyła się uroczystość jubileuszowa w Owińskach, z udziałem starosty poznańskiego Ludwika Begale. W  trakcie uroczystości odsłonięto pomnik ku czci dr. Stanisława Górnego. Natomiast dzień 6 czerwca przeznaczono na wycieczkę autokarową do Puszczykowa i nad jezioro Góreckie. Zorganizowane z rozmachem trzydniowe obchody odnosiły się do chlubnej przeszłości Zakładu i wybiegały śmiało w przyszłość. Wkrótce wszystkie plany unieważniła wojna. O wojennych losach Zakładu i związanych z nim ludziach napiszemy w kolejnym artykule.

Odsłonięcie pomnika dyrektora dr Stanisława Górnego, 5. 06. 1938 r. podczas obchodów 100-lecia Zakładu.  Źródło: „Ilustracja Polska”, 1938.06.12, nr 24

W międzywojniu w szpitalu pracowali też lekarze: Alexander Buxakowski, Zygmunt Gawęcki, Stanisław Świerczek, Paweł Winiszewski, Zdzisław Jaroszewski, Kazimierz Falicki, Franciszek Cyrok.

Fragment informatora dla uczestników XVIII Zjazd Psychiatrów Polskich z praktycznymi informacjami dotyczącymi komunikacji. Źródło: XVIII Zjazd Psychiatrów Polskich w Poznaniu i Owińskach dn. 4, 5 i 6 czerwca 1938 r., Poznań 1938, ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich

Olga Krause-Matelska
Wojciech Matelski
Fundacja Nasze Podwórko